پژواک های گذشته: کاوش در محله های یهودیان تاریخی مراکش

در قلب شهرهای باستانی مراکش، در پشت دیوارهای فروریخته و دروازه‌های فرسوده، بقایای خاموش جوامعی که زمانی پرجنب‌وجوش بودند، قرار دارند. این محله‌های ملاها، محله‌های تاریخی یهودیان مراکش هستند که اکنون عمدتاً متروکه شده‌اند، اما همچنان سرشار از پژواک‌های قرن‌های گذشته هستند.

اصطلاح "مله" از کلمه عربی نمک گرفته شده است، اشاره ای به اولین محله ای که در فاس در نزدیکی یک منطقه تجارت نمک ایجاد شد. آنچه در قرن پانزدهم به عنوان مناطق وسیع و مجهز آغاز شد، به تدریج به محله های شلوغ و فقیرانه ای تبدیل شد که از مدینه اصلی جدا شدند. با این حال، در این محدوده، فرهنگ یهودی در مراکش شکوفا شد.

امروزه، قدم زدن در میان یک ملا، سفری حسی به گذشته است. تخیل، هیاهوی بازارهای شلوغ، عطر ادویه ها و نان تازه پخته شده، و منظره درهای تزئین شده حک شده خانه های خانواده های سرشناس را تداعی می کند. بقایای زندگی یهودیان در سراسر جهان پراکنده است: نانوایی های عمومی، قصابی های حلال، و کنیسه های محتاطانه که در کوچه های پرپیچ و خم قرار دارند. پشت دیوارهای مرتفع، حیاط‌های آرام با فواره‌های مرکزی که زمانی برای شستشوی آیینی استفاده می‌شد، نگاهی اجمالی به زندگی خصوصی ساکنان سابق ملا می‌دهد.

اولین ملا در فاس در سال 1438 ظهور کرد، زمانی که جامعه یهودی به اجبار به محله ای جدید و مستحکم در مجاورت کاخ سلطنتی منتقل شدند. این اقدام، که احتمالاً به دلیل شیوع خشونت‌های ضد یهودی انجام شده است، سابقه‌ای ایجاد کرد که در سراسر مراکش تکرار خواهد شد. ایجاد این محله ها هدف دوگانه ای داشت: حفاظت از جمعیت یهودی و نظارت دقیق تر بر فعالیت های تجاری آنها توسط طبقه حاکم.

«ملا» مراکش که در سال 1557 تأسیس شد، از الگوی مشابهی پیروی کرد. با تبدیل شدن شهر به پایتخت تحت سلسله سعدیان، سلطان مولای عبدالله الغالب جامعه یهودی در حال گسترش را به محله ای محصور در کنار کصبای خود منتقل کرد. این مدل در سایر شهرهای مراکش مانند مکنس، اساویرا و تتوآن در قرن‌های بعد تکرار شد.

ملّاها علیرغم هدف اولیه شان از حفاظت، اغلب مملو از جمعیت و فقیر می شدند. با این حال، آنها همچنین به سنت‌های یهودی اجازه دادند تا طی قرن‌ها تغییر حاکمان، به طور مستقل رشد کنند. این نواحی محصور شده به قلب تپنده زندگی یهودیان در مراکش تبدیل شدند، کنیسه ها، مدارس، حمام های آیینی و دیگر ساختارهای اجتماعی را در خود جای دادند. آنها سیستم های حکومت محلی و عدالت خود را تحت اقتدار کلی سلطان حفظ کردند.

زندگی در ملاها عمدتاً مستقل بود، با بازارهای داخلی و خدماتی که نیازهای غذایی خاص جامعه یهودی را تأمین می کرد. با این حال، این محله ها همچنین به عنوان رابط های مهم بین جوامع یهودی و مسلمان عمل می کردند و تبادل تجاری و گرده افشانی متقابل فرهنگی را تقویت می کردند.

در ملاه مراکش، بازدیدکنندگان هنوز هم می‌توانند یکی از قدیمی‌ترین قبرستان‌های یهودی مراکش و نانوایی‌های تاریخی با اجاق‌های عمومی را بیابند که زمانی برای چله سبت استفاده می‌شده است. میکوه یا حمام آیینی که از باران‌های زمستانی از طریق سیستم زهکشی مبتکرانه تغذیه می‌شود، گواهی بر تدبیر جامعه است.

مله طنجه ترکیبی از معماری منحصربه‌فرد را به نمایش می‌گذارد که تأثیرات اندلسی، اسپانیایی و اروپایی، به‌ویژه عناصر آرت دکو مورد علاقه بازرگانان یهودی را در خود جای داده است. موقعیت مرکزی آن در مدینه و الحاقات به شهر جدید دارای عناصر معماری متمایز است: پاسیو، سنگ مجسمه‌سازی شده، بالکن‌های فرفورژه، قرنیزهای تزئینی، و دهانه‌های بزرگ طبقه همکف که اتاق‌های تجمع خانواده را به خیابان متصل می‌کرد.

مله فاس دارای کنیسه ابن دانان، مدارس تورات، یک کتابخانه یهودی، و کنیسه لازاما است که در سال 1580 تأسیس شد و تا سال 1920 فعال بود. مله شهر حتی محله های جداگانه ای برای مهاجران یهودی از اسپانیا و پرتغال داشت که هر کدام سنت های متمایزی را تا سال 18 حفظ کردند. قرنی که این جوامع شروع به ادغام در یک هویت یکپارچه یهودی مراکشی کردند.

اهمیت اقتصادی ملاها قابل اغراق نیست. حاکمان به طور استراتژیک این محله ها را برای نظارت بر بازرگانان و صنعتگران یهودی که ارتباطات تجاری بین المللی آنها کالاها و درآمدهای خارجی ارزشمندی را به ارمغان می آورد، قرار دادند. این فعالیت اقتصادی به نوبه خود به جوامع یهودی درون ملّه ها برای قرن ها امکان رونق داد.

اساویرا به عنوان نمونه بارز این همزیستی اقتصادی برجسته است. ملاه متعلق به قرن هجدهم به عنوان بندر مراکش و یک شهر ساحلی شلوغ، هنوز آثار معماری بازرگانان مرفه یهودی را در خود دارد. جامعه یهودی محلی به دلیل صنعت جواهرسازی، تولید شکر و تجارت ماهیگیری شهرت داشت.

حتی در شهرهای داخلی، بازار مرکزی ملا اغلب مشتریان غیریهودی را به خود جذب می‌کرد، به‌ویژه در روز سبت یهودیان که با فعالیت بیشتری نسبت به بازار مسلمانان شلوغ بود. این امر گهگاه به توصیه‌های خاخامی علیه تجارت با «مشتریان غیر یهودی» در روز مقدس منجر می‌شد. میراث صنایع دستی و تجارت یهودیان تا به امروز در بازارهای ملّه ها طنین انداز است.

با این حال، اوایل قرن بیستم آغاز پایان بسیاری از مله های مراکش بود. ساکنان یهودی شروع به ترک این محله های شلوغ و رو به ویرانی به مناطق جدیدتر شهرهای در حال گسترش مراکش کردند. تأسیس اسرائیل در سال 1948 این مهاجرت را تسریع کرد و با تبلیغاتی که روابط مسلمانان و یهودیان در مراکش را تیره کرد، همراه شد. از جمعیتی که زمانی بیش از 250000 نفر بود، امروزه تنها 3000 یهودی در کشور باقی مانده اند.

این تغییر جمعیتی شگرف در خود ملّه‌ها بسیار محسوس است. زمانی که مملو از زندگی و تجارت بود، بسیاری از این محله های تاریخی یهودیان اکنون به طرز وحشتناکی ساکت هستند. با این حال، حتی در وضعیت متروکه‌شان، آنها گواهی‌های قدرتمندی از میراث فرهنگی غنی محله‌های محصور شده‌اند که برای قرن‌ها از زندگی یهودیان در مراکش محافظت، پرورش داده و گاهی منزوی شده‌اند.

ملاها بیش از محله های یهودی را نمایندگی می کنند. آنها مظهر تنوع و میراث از دست رفته مراکش هستند. نماهای بی صدا و گذرگاه های محو شده آنها یادآور این موضوع است که فرهنگ مراکش بسیار بیشتر از آنچه امروز به نظر می رسد چندوجهی بود. وقتی در این خیابان‌های تاریخی قدم می‌زنیم، نه تنها محله‌های متروکه را کاوش می‌کنیم، بلکه به خاطره‌ی زنده‌ی مراکشی پرجنب‌وجوش و متنوع که زمانی بود قدم می‌گذاریم.